Godel Escher Bach
alinan, rafda duran, okunmasi gereken kisilerce okunmayan, okumaya tessebbus bile etmemesi gerekenlerce okunmaya calisilan, tekrar tekrar baslanilip yarida birakilan, çok farkli alanlardan ornekler ile yapay zeka ve bilinc sorunsalina degisik bir perspektif katmaya calisan, kotu bir turkce cevirisi olan, tugla gibi kalin, babil kulesi gibi gorkemli kitap.
oncelikle su saptamayi yapmak yerinde olacaktir: bu kesinlikle bir populer bilim kitabı degildir! renklerine bakip gaza gelmeyin. kitap kendi icinde anlatacagi seyleri basitce aciklasa da, saglam bir sembolik mantik ve belli bir duzeyde matematik bilgisi olmayan er kisinin bu kitabın ana tezini idrak edebilmesini bir yana birakalim, kitabi belli bir noktadan sonra anlayarak takip etmekte oldukca zorlanir. sembolik mantık ve matematigin yanina, bilinç, yapay zeka, akil felsefesi, dil felsefesi, temel algoritma mantigi, hafif bir molekuler biyoloji asinaligi okuma seruveninizi oldukca rahatlatacaktir.
kitabin bu kadar farkli konulardan bahsetmesinin iki temel nedeni var. birincisi kitabin kendi temel tezinin bir ornegi olmak gibi kendi tezi ile çok alakalı hain bir plani var. aslinda bunu basardigi dusunuldugunde, kitabin kendisi, kendi tezinin bir ornegi demek de yanlis olmaz. ikincisi kendine referans, bilginin farkli katmanlarda farkli anlamlarla depolanmasi, katmanlarin bir birbirleriyle olan caprasik iliskileri, gödel’in eksiklik teoremi gibi oldukca yabancisi oldugumuz konulari degisik alanlardan verilen ornekler ile daha anlasilir hale getirmek.
kitabın ana tezini basitçe özetlemeye teşebbüs edersek şöyle bir şeyler diyebiliriz. oncelikle kitabin dayandigi temel varsayim bilinç bir yazılım özelliğidir, bir donanım özelliği değildir. insan bilinci noronlara baglı bir ozellik degil, noronlarin bir birleriyle yaptiklari baglantilar ve ateslemeler sonucu ortaya cikan sistemin genel bir ozelligidir. bu varsayim uzerine kitap bilinc bir yazilim ozelligi ise, bu yazilimin dogasi nedir ya da nasil olabilir sorusu uzerine yogunlasir. onerdigi yanit bu yazilimin bilgiyi farkli katmanlarda okunabilen bir sekilde depolayan ve bu farkli katmanlardaki okumalarin bir birlerine kapali bir sekilde gondermeler yapan bir dogasi olmasi gerektigi seklinde. bu farkli okumalarin ve bir bir birine kapali gondermelerin merkezinde ki kor nokta ise bilinc ya da “ben” duygusunun sebebi oluyor.
yakin zamanda neural network’ler uzerinde kaydedilen gelismeler geb’in savundugu bir cok noktayi ornekler nitelikte. gunumuzde karinca kolinelerine veya semantik networklere ihtiyac duymadan neural networklerden cok daha somut ornekler ile geb’deki bir cok noktayi aydinlatmak ve desteklemek mumkun. akil felsefesi ve ai’da gunun trendleri geb’in otuz yil once savunmaya basladigi yone donmus durumda. lakin kitabin asil derdi olan kendi kendine referans ve gödel’in eksiklik teoremi ile ilgili argumanlar henuz pek yanki yapmadi, umud ediyoruz ki zaman icinde onlarda arastirmalar icinde hakkettikleri yerleri alirlar.
NazIm
hofstadter’in geb’ini okumamış fakat “i am a strange loop”unu okumuş bi insan olarak (böylesi ikinci bir insan var mıdır bilemiyorum dünya üzerinde) izlenimim odur ki üstad tam da o saydığınız zorlukları bertaraf etmek ve daha açık bi dille sokaktaki adama bilinç konusundaki fikirlerini anlatmak amacıyla yazmış “bir garip döngü”yü.. bu sefer konudan hiç sapmayıp öz referans nedir, nasıl vuku bulur, sonuçları ne olura odaklanmış..
ama gödel’in eksiklik teoremine öyle ahım şahım bi anlam atfetmiyor hofstader bence. bu iddiayı sürekli duyduğum için ben mi bi noktayı ıskalıyorum acaba diyorum. dediğim gibi geb’i okumadım, orada gödel hakkında ne yazdı bilmiyorum. ve i am a strane loop’da da 2 bölüm ayırmış gödele ve teoremine, ama sadece öz referansın nasıl işlediğini anlatmak için, teoremin üzerine bir bilinç modeli inşa etmek için değil. pekala hiç değinmeyebilirmiş bile. teoremin “içeriği” üzerinden bilince dair çıkarımlar yapmayı amaçlamamış, sadece “üst seviyeli temsiller nasıl olur da alt seviyeli bileşenleri itip kakar”ı incelemiş, gödel’in principia mathematica’ya yaptığı tam da bu olduğu için ideal bir örnek olmuş elindeki konuya. basit (ama sağlam) bi analojiden fazlasını göremiyorum ben burda.
yorum icin tesekkurler. kesinlikle, I am a strange loop GEB’in yanki yapmayan ve Hofstadter’in asil onemli buldugu konulari daha genis kitlelere duyurma amacli yazildi. Hofstadter akademik kariyerinin sonlarina yaklasiyor ve anlasilmadigi kaygilari icinde biraz. Yeterince teknik materyal biraktigi icin artik biraz daha fazla insana duyariyim ilgisini ceken olursa teknik materyale bakar zaten modunda. GEB’i bir yana birak, Fluid analogies research group’un (aka. FARG veya bugunlerde CARG)super ilginc analoji programlari (Copycat, Metacat vs.) bilem hic ilgi gormuyor yapay zeka tayfasindan. ama populer kitaplar o ilgiyi getirir mi ben biraz supheliyim, dedigim gibi asil okumasi gereken insanlar inatla okumuyor populer bilim kitabi saniyor zaten, bir de harbiden populer bilim kitaplari yazmaya basliyinca sonu ne olur bilmiyorum. (Bu arada ben de strange loopu okumadim daha)
Godel’in eksiklik teorimi biraz daha corba. Bence de substantial bir anlam atfetmiyor, guzel ilginc bir ornekten ote degil. Kendi gelistirdikleri programlarda ilginc bir sekilde biyolojik orneklerin pesinden gidiyorlar, formal godel modunda takilacaklarina. Copycat veya Metacat mimarileri ile asinaligin var mi bilmiyorum ama kisaca ozetlersek misal copycat bir biyolojik hucrede enzimlerin isleyisi gibi bir mekanizma uzerinden belirlenemez(ayni soruya farkli runlarda farkli cevaplar veriyor) bicimde harf analojileri(abc abd olursa xyz ne olur?) cozebilen bir program. Metacat copycat e epizodik hafiza ekleyip biraz daha fleksible hale getirilmis, hafiften de kendi cozumlerinin ve cozum yollarinin kendini monitor ederek farkinda olan, ona gore eski yaptigi hatalari takildigi looplari tekrar etmeyen ilkel bir farkindaliga sahip bir program.Ama hofstadter’in de kabul ettigi uzere bunlar henuz cok kucuk adimlar, bilinc gibi komplex cok bilesenli bir fenomeni programlamadan cok uzaktayiz
Velhasil, Godel’in eksiklik teoremi guzel bir ornek ve formal olmasi bilgisayar muhendisleri ve mantikcilar icin iyi. Ama godel’in ispatindaki taktik(self-reference) asil ilginc olan sey, ve onu bilgisayar ortaminda elde etmenin cok daha kolay takip edilebilir yollari var.